کد مطلب:212666 شنبه 1 فروردين 1394 آمار بازدید:50
مؤلفات جابر بن حیان
ابوالفرج اصفهانی، برای جابر هزار و سیصد كتاب ذكر می كند كه در علم فیزیك و شیمی و هیئت و نجوم و ریاضی و علوم دیگر تألیف كرده است. جابر تمام این علوم را از
[ صفحه 114]
حضرت صادق علیه السلام كسب كرده و به آن حضرت نسبت می دهد.
علامه شهرستانی، مرحوم سید هبت الدین، در كتاب «الدلائل و المسائل»، می نویسد: من پنجاه جلد از كتب جابر را به خط قدیم دیده ام كه در همه ی آن ها، هر موضوعی علمی را كه بیان و بحث می كند، می گوید: «قال لی جعفر علیه السلام» [1] یا آن كه می گوید: «و القی علی جعفر علیه السلام» [2] و یا می گوید: «حدثنی مولای جعفر علیه السلام». [3] و در رساله ای كه جابر به نام «المنفعة» دارد، می گوید: «اخذت هذا العلم من سیدی جعفر بن محمد علیه السلام، سید اهل زمانه». [4] .
سپس علامه شهرستانی اضافه می كند: پانصد جلد از كتب جابر به چاپ رسیده و بیشتر آن ها فعلا در كتابخانه های دولتی برلن و پاریس موجود است و دانشمندان اروپا، جابر را استاد حكمت لقب داده، و نام او را با عظمت یاد می كنند.
علامه شهرستانی همچنین می گوید: اخیرا به من اطلاع داده اند كه دانشمندان اروپا در نظر دارند، دانشگاهی به نام جابر بن حیان بنا كنند كه در آن منحصرا از علوم و كتب جابر، تحت نظر دانشمندان بزرگ اروپا، بحث شود. [5] .
ابن خلكان در ذیل حالات حضرت صادق (ع) می گوید: امام صادق (ع) در صنعت كیمیا و زجر (اخبار از وقوع حادثه پیش از وقوع) و فال سخنی داشته، و در این رشته، شاگردش ابوموسی جابر بن حیان صوفی طرطوسی بوده. جابر كتابی تألیف كرده، مشتمل بر هزار ورقه كه متضمن رساله های حضرت صادق علیه السلام می باشد و آن رساله ها پانصد رساله می شود. [6] یافعی نیز همین مطلب را ذكر كرده است.
جابر گذشته از صنعت كیمیا، در علوم و فنون دیگر نیز مهارت داشته و از مصنفاتی كه به وی نسبت داده اند، می توان دریافت كه او را بر بسیاری از دانش های زمان، آگاهی بوده است.
صاحب تاریخ الحكماء می گوید: جابر بن حیان صوفی كوفی در علوم طبیعیه كمال
[ صفحه 115]
تقدم داشته، و در صناعت كیمیا سرآمد بوده، و تألیفات مشهور بسیاری در آن باب دارد. به علاوه، بر سایر علوم فلسفه نیز اطلاع داشته، و دعوی علوم و مذهب متصوفین اسلام مانند: حارث بن اسد محاسبی و سهل بن عبدالله تستری، را نیز می نموده. محمد بن سعید السرقسطی المعروف به ابن المیاط الاسطرلابی الاندلسی گوید: در مصر، تألیفی منسوب به جابر بن حیان، در عمل اسطرلاب مشتمل بر هزار مسئله، دیدم كه در باب خود نظیر نداشت. [7] .
از میان كتاب های جابر، فقط چند جلد به زبان های مختلف در اروپا ترجمه شده، لیكن متون خطی پاره ای از كتاب های او در كتاب خانه های اروپا یافت می شود.
همچنین دسته ای از تألیفات علمی جابر بن حیان، در كتاب خانه های وقفی یا شخصی، مصر و مراكش و سودان موجود است. اما خدا می داند كه امروزه تمامی آن كتاب ها در كجا و به دست كیست؟
جماعتی از اهل علم گفته اند كه جابر اصل و حقیقتی ندارد و بعضی از آنان گفته اند كه تصنیفی جز كتاب «الرحمة» نداشته و این مصنفات را مردم تصنیف نموده و به وی نسبت داده اند. [8] .
ابن ندیم گوید: «این بی خردی است كه شخص دانشمندی با تحمل رنج زیاد كتابی در دو هزار برگ تصنیف كند و بعد آن را به دیگری، خواه وجود داشته باشد یا نداشته باشد، نسبت دهد. به طور مسلم جابر وجود داشته و آثار گرانبهایی از خود به یادگار گذاشته و برای مصنفاتش كه مشتمل بر دو هزار برگ است، دیر زمانی خود را به زحمت و رنج افكنده است. وضع جابر بسیار روشن و شهرتش جهانی است. او بر مذهب شیعه كتبی نگاشته و در علوم مختلف نیز كتبی دارد. محمد بن زكریا رازی در كتاب هایش از او به عنوان استاد ما، یاد می كند». [9] .
شگفتا كه غربیان بیش از مسلمین به جابر اهمیت می دهند و در شخصیت و كتبش رساله ها می نگارند، و او را بنیانگذار شیمی به حساب می آورند.
ابن ندیم، در كتاب الفهرست، به كتب جابر اشاره می كند و می گوید: جابر كتابی دارد كه فهرست بزرگی است كه شامل اسامی تألیفات اوست كه در فن صناعت و غیره نوشته، و فهرست كوچكی دارد كه فقط اشاره به كتبی است كه در فن صناعت نگاشته است. [10] .
[ صفحه 116]
البته فهرست كتب اصلی جابر كه به دست ابن ندیم بوده مفقود شده، و او آن فهرست را ناقص می دانسته و همانند یك مرجع صحیح مورد اعتماد قرار نداده است. اما فلوگل آلمانی [11] به آن فهرست اعتماد كرده و آن را مأخذ تمامی دانسته و همین مسئله موجب بزرگ ترین اشتباهاتی شده كه دامنگیر تحقیقات وی راجع به حیات جابر شده است. همچنین شرح حالی كه برتلو نوشته، چون اسم كتب جابر را «الفهرست» گرفته اعتبار ندارد؛ زیرا كه او معنی اسمها را درست نتوانسته است بفهمد.
[ صفحه 114]
حضرت صادق علیه السلام كسب كرده و به آن حضرت نسبت می دهد.
علامه شهرستانی، مرحوم سید هبت الدین، در كتاب «الدلائل و المسائل»، می نویسد: من پنجاه جلد از كتب جابر را به خط قدیم دیده ام كه در همه ی آن ها، هر موضوعی علمی را كه بیان و بحث می كند، می گوید: «قال لی جعفر علیه السلام» [1] یا آن كه می گوید: «و القی علی جعفر علیه السلام» [2] و یا می گوید: «حدثنی مولای جعفر علیه السلام». [3] و در رساله ای كه جابر به نام «المنفعة» دارد، می گوید: «اخذت هذا العلم من سیدی جعفر بن محمد علیه السلام، سید اهل زمانه». [4] .
سپس علامه شهرستانی اضافه می كند: پانصد جلد از كتب جابر به چاپ رسیده و بیشتر آن ها فعلا در كتابخانه های دولتی برلن و پاریس موجود است و دانشمندان اروپا، جابر را استاد حكمت لقب داده، و نام او را با عظمت یاد می كنند.
علامه شهرستانی همچنین می گوید: اخیرا به من اطلاع داده اند كه دانشمندان اروپا در نظر دارند، دانشگاهی به نام جابر بن حیان بنا كنند كه در آن منحصرا از علوم و كتب جابر، تحت نظر دانشمندان بزرگ اروپا، بحث شود. [5] .
ابن خلكان در ذیل حالات حضرت صادق (ع) می گوید: امام صادق (ع) در صنعت كیمیا و زجر (اخبار از وقوع حادثه پیش از وقوع) و فال سخنی داشته، و در این رشته، شاگردش ابوموسی جابر بن حیان صوفی طرطوسی بوده. جابر كتابی تألیف كرده، مشتمل بر هزار ورقه كه متضمن رساله های حضرت صادق علیه السلام می باشد و آن رساله ها پانصد رساله می شود. [6] یافعی نیز همین مطلب را ذكر كرده است.
جابر گذشته از صنعت كیمیا، در علوم و فنون دیگر نیز مهارت داشته و از مصنفاتی كه به وی نسبت داده اند، می توان دریافت كه او را بر بسیاری از دانش های زمان، آگاهی بوده است.
صاحب تاریخ الحكماء می گوید: جابر بن حیان صوفی كوفی در علوم طبیعیه كمال
[ صفحه 115]
تقدم داشته، و در صناعت كیمیا سرآمد بوده، و تألیفات مشهور بسیاری در آن باب دارد. به علاوه، بر سایر علوم فلسفه نیز اطلاع داشته، و دعوی علوم و مذهب متصوفین اسلام مانند: حارث بن اسد محاسبی و سهل بن عبدالله تستری، را نیز می نموده. محمد بن سعید السرقسطی المعروف به ابن المیاط الاسطرلابی الاندلسی گوید: در مصر، تألیفی منسوب به جابر بن حیان، در عمل اسطرلاب مشتمل بر هزار مسئله، دیدم كه در باب خود نظیر نداشت. [7] .
از میان كتاب های جابر، فقط چند جلد به زبان های مختلف در اروپا ترجمه شده، لیكن متون خطی پاره ای از كتاب های او در كتاب خانه های اروپا یافت می شود.
همچنین دسته ای از تألیفات علمی جابر بن حیان، در كتاب خانه های وقفی یا شخصی، مصر و مراكش و سودان موجود است. اما خدا می داند كه امروزه تمامی آن كتاب ها در كجا و به دست كیست؟
جماعتی از اهل علم گفته اند كه جابر اصل و حقیقتی ندارد و بعضی از آنان گفته اند كه تصنیفی جز كتاب «الرحمة» نداشته و این مصنفات را مردم تصنیف نموده و به وی نسبت داده اند. [8] .
ابن ندیم گوید: «این بی خردی است كه شخص دانشمندی با تحمل رنج زیاد كتابی در دو هزار برگ تصنیف كند و بعد آن را به دیگری، خواه وجود داشته باشد یا نداشته باشد، نسبت دهد. به طور مسلم جابر وجود داشته و آثار گرانبهایی از خود به یادگار گذاشته و برای مصنفاتش كه مشتمل بر دو هزار برگ است، دیر زمانی خود را به زحمت و رنج افكنده است. وضع جابر بسیار روشن و شهرتش جهانی است. او بر مذهب شیعه كتبی نگاشته و در علوم مختلف نیز كتبی دارد. محمد بن زكریا رازی در كتاب هایش از او به عنوان استاد ما، یاد می كند». [9] .
شگفتا كه غربیان بیش از مسلمین به جابر اهمیت می دهند و در شخصیت و كتبش رساله ها می نگارند، و او را بنیانگذار شیمی به حساب می آورند.
ابن ندیم، در كتاب الفهرست، به كتب جابر اشاره می كند و می گوید: جابر كتابی دارد كه فهرست بزرگی است كه شامل اسامی تألیفات اوست كه در فن صناعت و غیره نوشته، و فهرست كوچكی دارد كه فقط اشاره به كتبی است كه در فن صناعت نگاشته است. [10] .
[ صفحه 116]
البته فهرست كتب اصلی جابر كه به دست ابن ندیم بوده مفقود شده، و او آن فهرست را ناقص می دانسته و همانند یك مرجع صحیح مورد اعتماد قرار نداده است. اما فلوگل آلمانی [11] به آن فهرست اعتماد كرده و آن را مأخذ تمامی دانسته و همین مسئله موجب بزرگ ترین اشتباهاتی شده كه دامنگیر تحقیقات وی راجع به حیات جابر شده است. همچنین شرح حالی كه برتلو نوشته، چون اسم كتب جابر را «الفهرست» گرفته اعتبار ندارد؛ زیرا كه او معنی اسمها را درست نتوانسته است بفهمد.
[1] امام جعفر صادق (ع) برايم فرمود.
[2] امام جعفر صادق (ع) به من ياد داد.
[3] حديث كرد برايم، مولايم، امام جعفر صادق (ع).
[4] اين علم را از سرورم جعفر بن محمد (ع)، بزرگ و سرور دوران، گرفتم.
[5] الدلائل و المسائل، ج 5، ص 51.
[6] تاريخ ابن خلكان، ج 1، ص 112.
[7] تاريخ الحكماء، ص 190.
[8] فهرست ابن النديم، ص 449.
[9] فهرست ابن النديم، ص 449.
[10] فهرست ابن النديم، ص 500.
[11] فلوگل، گوستاو Flugel (1870 - 1802 م)، مستشرق آلماني، كه داراي تأليفاتي مانند «نجوم الفرقان في اطراف القرآن» كه فهرستي از كلمات وارده در قرآن است، و ديگر ترجمه لاتيني كتاب «كشف الظنون» ملا كاتب چلبي است، مي باشد.